Х.Чойдогжамц[2]
Аливаа үндэстний
бүтээн туурвисан оюуны үнэт өв аман
зохиол ба бичгийн уран зохиолын түүхэн хөгжлийн явцад “үхэл” гэх ойлголт мөнхийн сэдвийн нэг байсаар иржээ. Хүн
төрөлхтөнтэй хамт туурвигдсан баатарлаг туульс, эртний домог, зүйр цэцэн үг,
уртын дуу зэрэгт ямагт дээрх ойлголт томоохон байр суурь эзэлсээр ирсэн байна.
Энэ язгуур соёлын нэгэн үр хөврөл үе
үеийн зохиолчдын бүтээлд нөлөө тусгалаа олсоор байдаг.
Энэ илтгэлд
О.Дашбалбарын доорх нэргүй шүлгийн нэгэн мөрөөс үүдэн тайлал хийхийг хичээсэн
бөгөөд түүгээрээ хувь уран бүтээлчийн ур зүйн зарим онцлогийг хөндөж
тодруулахыг зорив.
Алган
дээрээс минь элс гоожих шиг
Алгуурхан,
өдөр хоног улирч байна
Аниргүйн
дунд хад чулуу элэгдэж
Аяарханаар,
гол ус эргээ долоож байна
Уул
толгод чимээгүй алга болж
Улирах
цаг бүхнийг залгиж байна
Өөрсдийнхөө
тухай дурдатгал үлдээгээд
Өргөн
хорвоогоос хүмүүс явж байна
Юу
ч болоогүй юм шиг өдөр хоног улирч
Юмсын
халаа цаг цагаараа эргэж
Бий
болохын тулд бүх юм алга болдог орчлонд
Бид
чимээгүйхэн аж төрж байна...
Гагцхүү
шуурга салхи цээжинд минь ширүүсч
Газар
дээр цасан бударсаар буйг мэдэрч байна
Гал
тойрон сууж, үлгэр домог хэлэлцэн
Гариг
ертөнцөөс ирэх шиг сониныг хүлээсээр...
Сүүмэлзэх
одод харанхуйд уйтгарлан
Сүүлчийн
агшнаа хүлээж он жилийг үдсээр...
Бүдгэрэх
гэрэлд нь өөр одод тодрон
Бүүр
түүрхэн гэрлээ нэмж улам гялалзсаар...
Ногоон навчис
шарлан намрын сэрүү орсоор
Номхон дөлгөөн
зун хахир өвөлд байраа тавина
Хархан үс
цайж өтлөх шинж орсоор
Харуй бүрэнхийн
дунд чөдөртэй морьд тургилна”[3]
Эл шүлэгт үхлийн тухай
эрэгцүүлэл, далд санаашралын хэв шинж гүнзгий туссан нь уншигч хэнд бол аяндаа
мэдрэгддэг. “Буй болохын тулд, бүх юм үгүй болдог ” мөрд ертөнцийн жам ёс,
халагдал солигдлын жам ёсонг маш тодорхой өгүүлсэн бол төгсгөлийн хоёр мөр
үүнээс ч илүү анхаарал татна. Шүлгийн утгын төвлөрөл мөрөөс мөрд гүнзгийрэх
хэрнээ төгсгөл ганц мөрд шүлгийн дотоод бүтцийг зориуд эвдсэн мэт сэтгэгдэл
төрүүлэх учир битүүлэг эргэлт хийгдсэн нь нэг талаас далдлагдсан бүтэц, түүнд
шингээсэн бэлгэдэлт /совин билэг/ утга санаа агуулагдсныг бэлхэнээ харуулна.
“Морьд
тургилах” гэх холбоо үгийг мөшгөвөл утгыг тайлж боломжтой
юм. Найрагчийн шүлгүүдэд ийм дүрслэл цөөнгүй тохиолддог.
Зарим жишээг харвал:
“Голын
дээгүүр нимгэн манан татаж, эргийн тэртээ айван тайван
Гарын
цай дотор бүлээцүүлэн, санаа сэтгэл аажуу уужуу
Чөдөртэй
морьд өвс шир шир зулгааж, эргэн тойрон нам гүм
Чөлөө
учралт хүний биеийг олоод энд ирсэн минь хувь тавилан...”[4]
/Цагийг элээж, үнэнийг тунгаахуй/
“Диваажинд
очих жимийг би мэднэ
Дарьгангын
уулсын оргил дээр өдрийг үдэж
Дараагийн
шөнө зэгстэй нуурын хөвөөнд,
Модон
тагшинд хөвүүлэн дарс ууж,
Морьдын
тургилахыг өвсөн дунд сонсоорой
Эх
нутгийн минь аниргүй
нам гүм л Диваажин юм шүү...”[5]
/Диваажин болон Шамбалд очих жим/
“...Төрсөн
гэр чинь дулаахан, галын илчинд чи нозоорч
Төгөлдөр
орчлонгийн диваажин
эцгийн гэр болохыг мэдэрнэ
Морьд үүрсэх
хээр талдаа аргалын
утаа үнэрлэж
Модон
тагштай өрөм идэж, ээжийнхээ гараас цай ууна...”[6] /Залуус, дүү нартаа хүргэх шүлэг/
“Адуу тургих,
дөрөө харших чимээ
Амар
заяа зүүдэнд ч
үл үзүүлнэ
Алсын
нутагт өглөө эрт сэрэхэд
Айл
гэрийн цэнхэр утааг үгүйлнэ...”[7]
Дээрх жишээнүүдээс
ажиглахад “морь тургилах” дүрслэл
амар амгалан орших, нам гүмийг хүсэмжлэх бэлгэдэлт утга илтгэнэ.“Диваажин болон
Шамбалд очих жим” алдарт шүлэгтээ диваажин буюу Шамбалд очих жимийг би мэднээ,
ертөнцийн диваажин гэдэг бол морьд тургилсан цэнхэр талын чинь нам гүм л юм
шүү. Төрсөн нутгийн минь анир гүм, морьд тургилах чимээ надад амар заяаг
зүүдэнд ч үл үзүүлнэ гэснээс АМАР АМГАЛАНГ ДЭЭДИЙН ДЭЭД ДИВААЖИНТАЙ жишин
зүйрлэсэн нь зүгээр нэг мөр биш болтой. Ингэхэд АМАР АМГАЛАН гэгч юу вэ?
Амгалангийн тухай
буддын гүн ухаанд:
“...Хүний дотоод ертөнц
амгаланд хүрснээр төвлөрөл, нэгдэл нягтралын оргилд хүрнэ, европын гүн ухааны
хэлээр дээд нэгдэл, интеграци, синтез бий болно, Гегелийнхээр туйлын санаанд,
Буддын гүн ухааны хэлээр хоосны дээд хоосон чанарт, хязгаарын чинадын цаадах
чинадад хүрнэ гэсэн үг. Энэ бол эрч хүч, энергийн тарни, ид шид хэмээх асар их
төвлөрөл, нягтрал: Нягтрал хэдий чинээ лавширна, төдий хэрээр хүний дотоод
ертөнц амгалант дүр төрхийг олно. Чухамдаа амгалангүй амгалан, мөнхгүй доторх
мөнх, тасрахгүй тасрах бий болно...”[8] гэжээ. Үнэхээр ч чөдөртэй морьд өвс шир шир
зулгаахаас нам гүмийг, морьдын тургилахыг өвсөн дундаас “мэдэрч” төгөлдөр
орчлонгийн диваажин гагц энд л оршихыг зүүдэндээ ч үзэхгүйгээр мэдрэх зэрэг нь
дотоод сэтгэлийн дээдийн дээдэд төвлөрч, амгалант дүрээр шүтэн барилдсаны болох
мэдрэмж сэрлийн цогц болж бүрэлджээ.
Бадгийн “Харуй бүрэнхий
дунд” гэх дүрслэл анхаарал татна. Шүлгийн гол утга санаатай харьцуулахуйд уг
дүрслэлээрээ үхэл, хязгаарыг төлөөлүүлж гэх үндэс байна. Харин Харуй бүрэнхийн
дунд чөдөртэй морьд тургилна төгсгөл мөр
ямархан совин билэг, утга санааг өөрт тээнэ вэ? Өмнөх бадгуудтай уялдуулж утга
санааны нэгэн цогц болгож уг дүрслэлийн агууламжийг тайлахыг хичээцгээе.
ҮХЭЛ-ҮРГЭЛЖЛЭЛ”
гэх гүн ухааны тусгал санаа нь:
Монголчуудын ертөнцийг
үзэх үзэл, язгуур сэтгэлгээ ба Буддын уламжлалт гүн ухаанд үхэл бол эцэс,
хязгаар, төгсгөл гэх утгат бус “үргэлжлэл”, “сэлгээ”, “хувилах” гэсэн утга нь
давамгайлдаг.Тухайлбал:
“Жар
хүрч ухаан ороод
Жаран
нэгтэй үхэх”[9] гэдэг монгол хэлц үг нь амьдралын чинад мөн
чанарыг ухааарах маяг, үнэн хэрэгтээ
“үхэл”-ийг ухаарсан ойлголт бөгөөд ийм түвшинд ухаарахуй цагт амьдрал жинхэнэ
амьдрал болдог гэх монголчуудын язгуур гүн ухаанилэрдэг аж.
Өөрөөр хэлбэл, амьдрал-
үхэл хоёрыг салган зааглаж, хоёр тусдаа туйл гэхээс илүү, нэгдмэл нэг зүйл
гэж сэтгэх нь амьдралд ямархан нэгнээр
хоргодох, “үүнийг гүйцээгээд үхье, буцья” зэрэг бодол санааг үгүйсгэдэг.
ЭСРЭГЦЭХИЙН ЗЭРЭГЦЭЭ НЭГДЭХ зүй тогтлыг илтгэнэ. Буддийн философийн “үхлийн
тухай ойлголт”-той харгалдуулвал өөрийгөө таних гэсэн хүсэл бол чухамдаа шунал,
амьдралын хүлээсэнд баригдах, амьдралд хоргодох гэдгээс давж сэтгэж байгаагийн
илрэл болохыг танидаг.ИНГЭЖ ТАНьСАНААРАА үхлийг мэдэрч ухаарсан үес амьдрал
утга учиртай бодот амьдрал болно гэх гүн хийсвэр гаргалгаа юм. Бидний сонгосон шүлэгт:
Бий болохын тулд бүх юм
алга болдог орчлонд
Бид чимээгүйхэн аж төрж
байна...
Сүүмэлзэх одод
харанхуйд уйтгарлан
Сүүлчийн агшнаа хүлээж
он жилийг үдсээр...
Бүдгэрэх гэрэлд нь өөр
одод тодрон
Бүүр түүрхэн гэрлээ
нэмж улам гялалзсаар...зэрэг үхэл бол үргэлжлэл гэх гүн санаа оршин буйг мэдэрч
байна. Өвөг дээдсийн сэтгэж ширээсэн гүн ухаан, түүнийг дагасан даацтай
гаргалгаа, үзэж өнгөрүүлсэн танин мэдэхүйн туршлага, туулсан амьдралаар нь
хуримтлагдсан зөв ухаарлыг бид зөвхөн мэдэрч ойлгох нь эхний алхам бол өөрсдийн
туулсан амьдралаараа нотолж, түүнийгээ уншигчдын гарт атгуулж буй нь уран
бүтээлч хүний ид увидасын ширээлт буюу зохиол билээ. “Үхэл” бол бидний зөрчиж
чаддаггүй ганц зүйл гэдгийг бидэнд дээрхи ганц жишээ сануулах ч түүнийг өөрөө
зөв ухаарч, уран бүтээлээрээ илэрхийлэх нь бодот байдлын нэгэн гайхамшигт
тайлал билээ. Бий болохын тулд бүх юм
алга болдог буюу хорвоогийн алив юмс зөрчил, үгүйсгэлийн эсрэг тэсрэг мөнх
шүтэн барилдлагаар оршингоо эвдэрч, эвдрэнгээ шинэ оршихуйг бүтээдэг хууль ёсыг
“БҮДГЭРЭХ ГЭРЭЛД НЬ ӨӨР ОДОД БҮҮР ТҮҮРХЭН ГЭРЛЭЭ НЭМЖ УЛАМ ГЯЛАЛЗАНА” хэмээж,
утга уран сайхны цогц нэгдлийг үзүүлж чаджээ.
Бидний өгүүлж буй
шүлгийн үндсэн санаа сүүлийн бадагт төгс шинээ олжээ. Монголчуудын гоо сайхны
уламжлалт сэтгэлгээнд дөрвөн цагийн ойлголт, түүнийг хорвоогийн жам ёс, хүмүний
амьдралын төрөх ба үхэхийн үе мөчлөгийг оршихуйн тойрогт тавьж, уншигчийг
ухаарлын хаалганаа уриад улмаар зүйрцүүлж бодох, эргэлзэхүйн орон рүү урин
оруулна. О.Дашбалбарын эл шүлэг ч энэ уламжлалыг бүтээлчээр хөгжүүлсэн нэг
баримт юм.
Нэг сонирхолтой зүйл бол “ногоон навчис шарлан намрын сэрүү
орсоор”, “ хархан үс цайж өтлөх шинж орсоор” дүрслэг хэсэг дэх “ОРСООР” гэх үгийн цаана ҮРГЭЛЖИЛСЭЭР БАЙХ гэх маш энгийн санаа
агуулагджээ. Амьдрал бол нэгэн цул нууцат бүтэц. Үхэл ч энэ бүтцийг бүрдүүлэгч
нэгэн хэсэг нь мөн. Харин амьдралын бас нэгэн онцгой нууц нь үхэл. “Үхлийн тухай эрэгцүүлэл нь эрх чөлөөний
эргэцүүлэл”[10] гэх Монтэнийн эргэцүүлэл, мөн “үхэл бол эрх
чөлөө. Үгүй дээ л хувь хүний эрх чөлөөний баталгаа. Үхэх эрх гэдэг амьд явахаас
ч илүү чухал эрх”[11] зэрэг тодорхойлолтууд дүйж байна. Буддын гүн
ухаанд:
“Буддагийн хутаг нь
дээдийн дээд ухамсар гэсэн үг. Ийм ухамсрын агаарт бүх хэлний зааг устаж, нэгэн
бүхэл л оршино. Нэг гэж хэлэхэд ч хэцүү. Учир нь нэг бол хоёрдмолын өрөөл юм.
Хоёргүй чанар. Хоёр үгүй-Олон үгүй–Хязгаар үгүй бүхэл. Билгүүн нь мунхагтаа, муу
нь сайндаа, шөнө нь өдөртөө, өдөр нь шөнөдөө, амьдрал үхэлд, үхэл нь амьдралд
уусч бүх юм нэгдэнэ”[12] гэжээ.
Чухам энэ цэгээс бидний
тайлахыг хүссэн О.Дашбалбар гуайн үхлийн тухай нэргүй шүлгийн нэгэн мөрийн утга
тодрох юм. Уран зохиолын мөнхийн нууцлаг сэдвийн нэг “үхэл”-ийн дүрслэлд үе
үеийн зохиолчид дээрх уламжлалт гүн ухаан, ертөнцийг үзэх үзэл болсоор ирсэн
хоосон чанар, төвчлөх үзлийн үүднээс өөр өөрийн ТАНИЛТУУДЫГ бүтээлдээ талбисаар
иржээ. Дээрх мөр ч мөн энэ гүн ухааны гаргалгааг агуулсан өвөрмөц танилт юм.
Харуй бүрэнхийн дунд
чөдөртэй морьд тургилна. “ХАРУЙ
БҮРЭНХИЙ”-“ҮХЭЛ”, “ХЯЗГААР” юм бол “ЧӨДӨРТЭЙ МОРЬД” гэсэн хэсэг магадгүй бид
төрөхдөө л ямар нэгэн хүлээсэнд төрж, тэрхүү хүлээс нь “ЗОВЛОН” –ийн үүтгэл
утга илтгэж байж болох үндэстэй. Харин “ТУРГИЛАХ”-“АМАР АМГАЛАН” болох тухай
дээр өгүүлсэн билээ. Үүнийг доорх бүдүүвчээр илэрхийлж болохоор байна.
“ХАРУЙ БҮРЭНХИЙ” - “ҮХЭЛ”, “ХЯЗГААР”
“ЧӨДӨРТЭЙ МОРЬД” - “ЗОВЛОН” Хоосон чанар
“ТУРГИЛАХ” - “АМАР АМГАЛАН”
Үхлийн тухай бодох,
эргэцүүлэхгүй байх шиг мунхрал үгүй, үхлийн тухай бясалгаж ойлгохоос илүү
нээлттэй зүйл үгүй, энэ бие, хөрөнгө мөнгөнөөс мөд хагацах тул УТГА УЧИР АЛГА
гэж МӨНХ БУСЫН ТУХАЙ БЯСАЛГАХЫН чухлыг илэрхийлсэн аж. Бидний “амьдрал түр зуурын
зовлонт шинж”-тэй бөгөөд үүнийгээ ойлгож ухаарах үест л амьдрал утгажиж,
жинхэнээр амьдрах бололцоо төгөлдөржинө. Энэ санааг зохиолч амьдралын зовлонд
чөдөрлүүлж, үхэл рүү өршөөлгүй чирэгдэх харуй бүрэнхийн дунд байх авч түүнийг
мэдрэн бүхнээс хараат бусаар ангид амар тайван, анир гүм тургилан идээшилж /оршин/ буй морины бэлгэдэлт дүрслэлээр аялжээ.
Өрнийн оршихуйн гүн
ухааны үүднээс шинжвэл яг адил гаргалгаанд тулна. Германы экзистенциалист
философич М.Хайдаггер: “...бид анх төрөхдөө л энэ дэлхий дээр өөрсдийгөө
сонгоогүй хувь төөргөөр шидэгдэгчид мэт... Бид ихэнхи цаг хугацааг янз бүрийн
ажил хэрэг гэсээр өнгөрөөх ба энэ үедээ үхлийн таг мартчихдаг. Хүн хийж буй
ажил, үйл хэрэг, зорилтын хүрээнд өөрсдийн амьдралыг эргэж нэг харах үедээ
оршихуйнхаа үндсэн хэмжүүрээ алдаж, жинхэнэ бусаар оршдог гэжээ. Бид “Үхэл”-ийг
өөрсдийн бололцооны эцсийн хязгаар гэж мэдсэн үедээ л “оршихуй” гэж чухам юу
болохыг гүнзгий ойлгох эхлэл тавигддаг...Алив ахуй бүр үхэл рүү чиглэсэн ахуй
байдаг ч зөвхөн хүн л түүнийг мэдэж, бас хүлээн зөвшөөрдөг”[13]
гэжээ. Энэ нь дэлхийн хөгжил, даяаршилтай холбоотойгоор өрнө, дорнын ертөнцийн
үзэх үзэл, гүн ухааны үхлийн тухай эртний үзэл тайлбаруудтай нэгдэн нийлэх чигт
томоохон алхам хийж буйн нотолгоо болно.
Оршихуй гэж юу болох?
Тэнгэр мэт оршихуйн тухай? Амьд явна гэгч юу болох? Амьддаа бие биенээ
хайрлахын тухай? Ертөнцийн диваажин гэж юу болох? Гэрийн утаат цэнхэрхэн талдаа
морьд тургилахыг сонсохыг зүүдэндээ ч үл үзэх амар амгалангийн тухай? Өвөг
дээдсийн уламжлалт билэг, эх орон гэж юу болох?
БИД хэрхэн өвлөсөн тухай? ЗАЛУУС, ДҮҮ НАР, ХОЙЧ ҮЕДЭЭ хүлээлгэж өгөх
тухай? Зөн совинлог санаашрал гээд орчлонгийн түгээмэл жам ёс, язгуур мөн
чанарын гэх мэт мөнхийн тулгуур асуудлуудад оюун бодлоо хандуулж, мөнхийн
бүтээлээ туурвиж өөрөө “үхлийн” хилээр давсан
энэ их яруу найрагч өмнө бид мөнхийн өртэй болж байна.
Дүгнэлт:
1. Аливаа үндэстний бүтээсэн оюуны үнэт өв
аман зохиол, бичгийн уран зохиолын түүхийн явцад “үхэл” хэмээгч нь мөнхийн
сэдэв байж иржээ. Орчлонгийн жам ёс, мөн чанарын тухай танин мэдэх эцсийн
зорилгынхоо хувьд өөрийн үзэл бодол, амьдралаас хуримталсан туршлага, уран
бүтээлчийн ертөнцийг үзэх үзлээр дамжиж орчлонгийн олон асуудал нууцаа дэлгэдэг
жамтай. Энд амьдрал-үхлийн тухай шинэ танилтууд ертөнцийг таних бололцоог нээж
байдаг. Дээрх шүлэг монгол яруу найраг дахь эл сэдвийг баяжуулсан туурвил, үзэл
хандлага нь яруу найрагт сэтгэлгээний болоод бичлэгийн шинэ чиг хандлагат
бүтээл гэж үзэж байна.
2. О.Дашбалбарын “үхэл”-ийн тухай нэгэн
шүлгээс үзэхүй “үхэл”-ийн тухай эргэцүүлэг, гаргалгаанууд нь үхэл, эцэс,
хязгаар, төгсгөл биш юм шинэ зоримог санаа юм. Энэ санаа бол монголчуудын үе
бүхнийг улируулж уламжлагдаж ирсэн язгуурын гүн ухааны тайлал билээ.
3. О.Дашбалбар бол яруу найраг, нийтлэл
зохиолын төрлөөр жигд туурвисан уран бүтээлч бөгөөд түүний бүтээл ангасан хүн
булгийн ус олох мэт ямагт шинэ санаа, тэсрэлтээр дүүрэн юм. Үхлийн сэрэмж
санаа, сэрлийн үүсгэл, түүний хил хязгаар, үргэлжлэлийн тухай өмнө үеийн
зохиолчдын бүтээлтэй харьцуулахад хэвшиж тогтсон, тоочих, дурдасхийх төдий
хөндөх арга маягийг орвонгоор нь эвдэж эргэцүүлэл, ухаарлын аясаар, далдлан
илэрхийлсэн нь энэ төрлийн бүтээлд шинэ уур амьсгал оруулжээ хэмээн хэлэхэд
хүргэв.
БУРХАНЫ
ХУТАГ ОРШИХ БОЛТУГАЙ!
[4] О.Дашбалбар“Гунигт
ертөнц”.УБ., 2003, 116 тал
[5] О.Дашбалбар“Гунигт
ертөнц”.УБ., 2003, 274 тал
[6] О.Дашбалбар“Гэрэлт
ертөнц”.УБ., 2003, 378 тал
[7] О.Дашбалбар“Гол
ус намуухан урсана”.УБ., 1989, 130 тал
[8] Н.Хавх
“Буддын гүн ухааны агуулгын харьцуулсан тайлбар”. УБ., 2003, 566 тал
[9] Заяабаатар
Д.Монгол зүйр цэцэн үгийн 3000 дээж. УБ.,2002 , 46
[10] Мишэль
Дө Монтэнь. Сонгомол эсээнүүд. Орос хэлнээс орчуулсан Г.Аюурзана, Дэлхийн
сонгомол утга зохиолын чуулган. УБ.,2009, 65
[11] Аюурзана
Г. Дурлалгүй ертөнцийн блюз.УБ., 2006,
106
[12] Чанадын
чанадад. Дилова хутагтын дуулал, Ошо багшийн тайлбар. Агнистын гэгээ цуврал,
VI, Англи хэлнээс орчуулсан Пүрэвийн Бадрал, УБ., 2011, 411
Comments
Б.Номинчимэд