ӨРХ БҮР ҮЙЛДВЭРЛЭГЧ

Уран зохиол судлаач, шүүмжлэгч Г.БАТСУУРЬ

Зах зээлийн эдийн засагт шилжсэн эхний өдрөөс л өрхийн үйлдвэрлэлийн тухай тууштай ярьж “Өрх бүр үйлвэрлэгч” гэдэг шинэ маягийн лозун дэвшүүлж байсан билээ. Эдүгээ “Жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих сан”-тай болж, холбогдох яаман дээр газар хэлтэс байгуулагдсан байх. Тэрхүү өрхийн үйлдвэрлэл гэгч нь улс орон даяар тархаж айл өрх бүрт биелэлээ олж буйг нь сүүлийн үеийн шилдэг борлуулалттай номын судалгаа харуулсаар байна.

Зохиолч гэх Л.Сарантуяагийн “Тэнгэрийн таалал”, Газрын нулимс”, “Тавилан-1”, “Тавилан-2”.., гээд романууд дараа дараагаараа гарч, дахин дахин хэвлэгдэн олон түмний «таашаал» хүртэж борлуулалтаараа “Атар” талхтай зэрэгцэх болов.

 “Тавилан-1” роман. Уг романд Данзан гэдэг өвгөний үр хүүхдүүд болох хүү Дэндэв, Санжид, сайд Гарьд, түүний эхнэр Оюундарь, гавьяат эмч Цэнгэл, түүний эхнэр Намуунаа, хүү Содномцэрэн түүний эхнэр Нандинцэцэг, охин Янжин, Жаргал нарын амьдрал үйл явдал дүрслэгдэх аж. Данзан өвгөний охин Янжин Озаки гэх япон хүнтэй, Жаргал нь Женсон гэх куба хүнтэй тус тус гэрлэх ба Жаргал ДОХ тусаж хүний газар үхнэ. Хүү Гарьд нь сайд, УИХ-ын гишүүн болж, Цэнгэл нь Гавьяат эмч болж, мөн хүү Санжид нь дээрэмчдэд алагдаж, Содномцэрэнгийнх нялх хүүхдээ эмнэлгээс хулгайд алдаж, охин Жаргалын харь цустай хүү нь хүний наймааны золиос болон одож, Гарьдын эхнэр Оюундарь нь Москвад мөн дээрэмчдэд баригдан хоригдох бол Гарьдын охин Өнөрөө нь ээж Оюундарийнхаа нууц амраг Галаа гэх залуутай хайр сэтгэлийн холбоотой болж улмаар амиа хорлохоор эм уугаад эцэстээ Япон явж тэндээ япон хүнтэй суух.., гэх мэтийн учир замбараагүй үйл явдлууд ар араасаа амархан амархан үргэлжлэн өрнөх нь нэн гомдолтой. Ямар ч үнэмшилгүй цэвэр зохиомол үйл явдалд дулдуйдсан зохиол дэлхий дахинд түгээмэл байдаг боловч арай ч иймдээ тулсан нь ховор. Аль болох зохиомол зүйл багатай зохиол л сайн болдог гэдэг. Харин зохиолч гэх Л.Сарантуяагийн бүтээгдэхүүнүүдэд яг эсрэгээрээ байх нь эмгэнэлтэй. Уран зохиолд хүний бичсэн зүйлийг бүтээл хэмээн нэрлэдэг боловч энэ тохиолдолд бүтээгдэхүүн гэдэг үгийг хэрэглэхээс аргагүй. Учир нь аливаа үйлдвэрлэлийн явцад бий болсон зүйлийг бүтээгдэхүүн хэмээн нэрлэдэг шүү дээ. Зохиолч гэх Л.Сарантуяагийн романуудад бүтээгдэхүүн гэдэг энэ үг яг тохирно.

Л.Сарантуяагийн бүтээгдэхүүнүүд нь авахаас сав баглаа боодол сайтай юм. Ер нь хилийн чанадад тээвэрлэхэд ч хадгалалтын горим зөрчигдөхгүй бол удаан эдлэгдэх шинжтэй. Гэхдээ зарим нэг анхаарах зүйл байна. “Тавилан-1” бүтээгдэхүүнд том хүмүүсийн бүсэлхийнээс доогуурх явдлыг буюу Гарьд сайд өөрийн охинтой нас чацуу Оюунаа охиныг эзэмдэж буйг “...Эхлээд би усанд орно. Гарьд аахилан босч усны өрөө уруу охиныг дагуулан орж чармай шалдлан шүршүүр дор зогсоход охин ичиж улалзан байв. “Алив нөхөөр намайг угаагаач.” Оюунаа алс хөдөө нутгаас амьдрал хөөж их хот бараадан ирсэн ядмаг айлын охин тул Гарьдын үгнээс зөрж чадалгүй тарган цагаан биеийг нь угааж эхлэв. Залуу бүсгүйн эвлэг зөөлөн гарын аясаар Гарьдын бэлэг эрхтэн гантайн хөвчрөн өндөлзөнө. Охин ичсэнээс царай нь чавга адил улайсан байлаа. “За хө наад нөхрөө чангахан атгаад сайн угаагаад орхи.” Гарьд ууртай ч юм шиг хэлснийг охин биелүүлэв. “За одоо болно. Надад зүгээр л халат нөмрүүлчих. Ингэхэд чи хүнтэй унтаж үзсэн үү?” гэхэд охин түүний нүцгэн биеэн дээр халат нөмрүүлэнгээ хурдхан толгой сэгсрэв...” (Сарантуяа.Л. Тавилан-1 УБ. 2012. хуудас 63) гэх мэтээр гомдмоор үнэмшилгүй, ичиж үхмээр худлаа дүрслэлүүдийг түлхүүхэн поорцоор оруулсан байгаа тул хүүхдээс хол, сэрүүн нөхцөлд хадгалж, хүйтэн усаар даруулан хэрэглүүштэй. Учир нь хүүхэд наснаасаа эрт хөгшрөх магадлалтай мөн халуун нөхцөлд хэрэглэвэл цусны даралт ихтэй, хөгшин хөвөө хүмүүст сөрөг нөлөө үзүүлж болзошгүй юм. Түүнчлэн уг бүтээгдэхүүнийг хэрэглэж байхдаа архи согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэж болохгүйг Стандарчлал хэмжил зүйн үндэсний төвөөс анхааруулсаар байгаа.

Ээж охин хоёр нэгэн амрагтай байгаагаас эхлээд хүүхдийн хулгай, хүний наймаа, нэгэн ноёны нуусан ихээхэн хөрөнгө, сум орон дамжин хүн алж банк дээрэмддэг Орост байдаг мафийн бүлэглэл, эв эрүүл, сав саруул хэрнээ үхнэ гээд хэвтээд л амьсгаа хураачихдаг өвгөн.., гээд дүрслээгүй юмгүй уг бүтээгдэхүүнд Кубын ардчилсан хувьсгал, АНУ-ын ерөнхийлөгчийн сонгууль, түүний үр дүн, АНУ-ын Аюулгүй байдлын зөвлөлийн хуралдааныг хүртэл дүрсэлсэн нь нэн «бахтай». Тодруулбаас “...Америкийн нэгдсэн улсын шинэ ерөнхийлөгчийг, Ерөнхийлөгчийн тангараг өргөх ёслолын үеэр Самалийн алан хядагчид аль хэдийн Америкт тэсрэх бөмбөг дэлбэлэхээр төлөвлөсөн байхыг Нэгдсэн улсын тусгай албад илрүүлэн хэд хэдэн сөрөг арга хэмжээ авсныг Обама мэдэж байлаа. Иймд ерөнхийлөгчийг ажлаа хүлээж авахын өмнөхөн хуучин болон шинээр сонгогдсон төрийн тэргүүний зөвлөхүүд яаралтай хуралдаж гэмт халдлагаас урьдчилан сэргийлэх, террористуудыг хавчин шахах тухай үндэсний аюулгүй байдлын хуралдаан болов. Уг хуралдаанд Нэгдсэн улсын дэд ерөнхийлөгч Кондализа Райс, Роберт Гейте, Хиллари Клинтон  нар хэлэлцэв” (Сарантуяа.Л. Тавилан-1 УБ. 2012. хуудас 491) гэх мэтээр өгүүлжээ. Манай уран зохиол чинь өнөө дэлхийн жишиг гээч юманд нь хүрчихэж байгаа нь энэ юм болов уу! “Тавилан-1” бүтээгдэхүүнд ийнхүү 520 хуудас дамнуулан тулга тойрсон бөгс бөөрний явдлаа хүүрнээд дийлээгүй тул эрхэм «зохиолч» хоёрдугаар дэвтрийг нь зах зээлд нийлүүлжээ.

“Тавилан-2”. Уг бүтээгдэхүүн нь ном хэвлэлийн сайн чанарын 80 граммын бор цаасан дээр 288 хуудсанд багтаан үйлдвэрлэгдсэн, сав баглаа боодол нь дэлхийн бөмбөрцөг бүхий хөх, цэнхэр өнгөтэй, мөн хар өнгийн нохой бүхий байгалийн зургаар доогуур нь дагнааслан чимэглэсэн нь өнөөгийн стандартын шаардлагыг даруй хангаж буйг хэлэх ёстой. Энэхүү “Тавилан” роман гээчийн хоёр дэвтэр нь нийлээд 808 хуудастай болж байгаа нь соц үеийн романч хэмээн алдаршиж ихээхэн нуршдаг асан Жамбын Пүрэв гэх эрхмийн томоохон бүтээлүүд болох “Зүрхний хилэн”, “Манан будан”  романуудтай эн зэрэгцэж байгаа тоон үзүүлэлтийг дурдахгүй өнгөрөх аргагүй. Агуулгын хувьд эхний дэвтэртэйгээ адил бөгөөд мөнөөхөн хурдан хурдан өрнөдөг, бойлхой адал явдлууд үргэлжилж Гарьдын охин Өнөрөө Таго гэх японтой гэрлэхээр ирэх, Сюзань охин гэнэт алга болох, Кайр хотод самуун дэгдээгчид үймээн гаргаж хотын захирагч Рашид Мухамедийн хоёр туслахыг нь хөнөөх, Сюзань охин Баглаан удганы удмын хүн Ерөөлт зайран дээр очих, Содномцэрэнг хадам ээж нь андууран буудах, ахлагч Сэнгээ ялтан Шийриймаатай гараан дээрээ хурьцал үйлдэх, Дэлгэр эхнэр, хүүхдээсээ салж Озакийн эхнэр Янжинд хайраа илэрхийлэх, Сабина дутуу төрөх, Данзан өвгөний төрсөн дүү Жүрхэн гэнэт гарч ирэх, (нэгдүгээр дэвтэрт нь Гарьдын эхнэр Оюундарийн дүү гэнэт гарч ирдэг) төрүүлсэн үрээ миний зовлонгийн үр хэмээн хүнд өгөх Сиймаа, эмгэн болсон Сиймаад үсдүүлэн газар унаж нүүрээ уруулчихаж байгаа ахмад Оюунханд, төрсөн охиноо хүчиндсэн Дашжав.., гээд утга учиргүй холилдсон дүрслэлүүд хөвөрнө. Эрхэм «зохиолч» гуай  “Тавилан-1,2” романаараа чухам юу хэлэх гэсэн нь үл мэдэгдэнэ. 

Ямар нэгэн гүн ухааны асуудал, үндэстэн хийгээд хүмүүний оршихуй бүр байг гэхэд хэн нэгэн хүний амьдралын замнал түүгээр дамжсан утга санаа гэж романд байдагсан. Эдгээр бүтээгдэхүүнүүдэд огт юу ч байхгүй бөгөөд зүгээр л тоочсон ямар ч үнэмшилгүй зохиомол, адал явдлууд баахан гэнэтийн тохиолдлууд өрнөсөөр дуусах нь нэн сэжигтэй. Зангилаа тайлал, үйл явдлын тодорхой шугам, дүрийн логик байхгүй учир зохиол дотор юу ч гэнэт өрнөж магадгүй, аль ч дүр нь яаж ч хувирч магадгүй бас хаанаас ч хэзээ ч хэн нэгнийх нь төөрөлдсөн аав, ээж, ах, дүү эсвэл амраг гэнэт гарч ирж магадгүй тул роман цаашаа хэдэн арван дэвтэр болон өрнөх магадлалтай санагдах нь нэн түгшүүртэй. Асар олон логикийн алдаа утга учиргүй тэнэглэлүүд хөвөрч байгаагаас нь ганцыг дурдвал Сиймаа гэдэг хүүхэн төрүүлсэн охиноо хаях нь холгүй хүнд өгчихөөд том болсон хойно нь нэхэн эргэж ирэх ба охиноо танихгүй учир үснээс нь зулгааж унагаад нүүрийг самардах аж. Мөнөөхөн нүүрээ уруулсан Оюунханд ахмад нь Сиймаагийн бас нэгэн ял эдэлж охиных нь амийг аврахаар тэр дороо чухал тарианы эрэлд явна. Гэртээ ирсэн хойно нь нөхөр нь ч, ээж нь ч нүүрээ уруулсан байгааг нь үл анзаарсан бололтой бөгөөд мөнөөхөн Сиймаа гэх хүнтэй уулзаж чи миний ээж биш, чи миний нүүрийг ямар болголоо гэж хэлмэгц нь нөхөр, ээж хоёр нь гэнэт л нүүрийг харсан бололтой, Яачихаа вэ? Яасан аймаар болчихоо вэ? гэх мэтээр хэлэх аж. Ийнхүү уншигчдыг үл тоомсорлосон, тэнэг мулгуу, мэдрэл муутай мэтээр басамжилсан, төөрч будилсан, шууд гөрдөн гүтгэсэн, өөрөө самуурсан дүрслэлүүд зохиолд ихээхэн түгээмэл байгаа нь энэхүү романчийн өөрийнх нь сэтгэцийн талаар нухацтайгаар эргэцүүлэхэд хүргэж буйг нуугаад яахав.

Үйл явдлын хийгээд дүрийн логик байхгүйгээс монгол хүнийг сайхан сэтгэлтэй, уужуу ухаантай гэж харуулах гэсэн нь хэтэрч мэдрэл муутай мэтээр харагдуулж байгааг нь хүүгий нь алсан гэмт хэрэгтний хамсаатан этгээдийг манай ноён хэмээн ихэд хүндэтгэн хайрлаж, шоронд эргэж очиж байгаа Данзан өвгөний дүрээс үзэж болохоор байгаа бол хүнийг ажилдаа сайн, сайхан сэтгэлтэй гэж үзүүлэх гэсэн нь бас л хэтэрч мөн л балай мэтээр үзүүлснийг нь ахмад Оюунхандын байдлаас харж болно. Аливаа уран зохиолын дүр гэдэг нь зохиол дотор өөрөө биежин босож, сэтгэхүй, сэтгэл зүйн хувьд өөрийн экзистенцийг олж асуудалд зохиолчийн оролцоогүйгээр буюу өөрийнхөөрөө хандан үйл явдалд орон зайгаа эзэлдэг бол энэ зохиолд эсрэгээрээ. Манай нэртэй уран бүтээлч Ч.Лодойдамбыг “Тунгалаг Тамир” романаа бичиж байхдаа “Миний хайртай баатар үхэхээс өөр аргагүй болчихлоо” гээд уйлаад, нэгэн баатрынхаа үхлийг бичиж байсан гэж эхнэр нь дурссан байдгийг бид мэддэг. Харин романч Л.Сарантуяа гуай бол хэнийг хэзээ үхүүлж, хэнийг хэзээ гэнэт ахтай, дүүтэй болгох, хэнийг хэзээ, ямар гэмт хэрэг үйлдүүлэх, хэнийг хэнээр хүчиндүүлэх, хүчиндүүлсээр байгаад хайртай болгох.., гээд бүхнийг зөвхөн өөрөө л шийдэх учир хар массын хэрэгцээнд хачин сайхан нийцсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг бололтой.

Уран зохиол гэдэг зүйл нь өөрийн гэсэн хөгжлийн зүй тогтолтой, хүрсэн түвшин, хөгжлийн үе шаттай тул эдүгээ номын дэлгүүрээсээ эхлээд бүтээл, бүтээгдэхүүн хоёрыг ядаж тавиураар нь ялгах болсон. Хамгийн ойрын жишээ хэлэхэд Москвагийн номын дэлгүүрүүдэд хамгийн доод талын буюу шалны тавиуруудад “Женский роман” гэсэн хаяг хадаж манайхаар бол “Тавилан” мэтийн юмнуудыг байршуулсан байдаг билээ. Ийнхүү дэлгүүрээсээ эхлээд тавиураар нь бас үнээр нь зааг ялгаа тогтоогоод өгчихвөл хар масс өөрийн сонголтоо ухаарч, уншилтын хүрээ тодрон, тэр хэмжээгээр манай уран зохиол хөгжих, уншигчдын мэдлэг боловсролын түвшин дээшлэх магадлалтай болов уу. Өрхийн үйлдвэрлэлийг устгах, массын уран зохиолыг үгүйсгэх шаардлага байхгүй, боломж ч үгүй бөгөөд зүгээр л сонгодог зах зээлийнхээ хуулиар явчихад болох юм.     

2015-03-18